Fiets of trein? Een kleine speurtocht naar de oorsprong van een gevleugelde vlaggentop
We zijn in Amsab-ISG in de loop der jaren behoorlijk gewend geraakt aan minder alledaagse uitingen van cultureel erfgoed. Getuige daarvan de tentoonstelling die we al in 1992 hielden rond Rode Rariteiten1, of het blikje Zuivere Lucht dat we tegenwoordig gebruiken voor onze donatiecampagne. Zo was ons in 2018 ook een kleine gevleugelde vlaggentop van een onweerstaanbare elegantie opgevallen, toen we objecten zochten voor een tentoonstelling ter gelegenheid van de verbouwing van ons gebouw in de Bagattenstraat. Een fietswiel, zo dachten we, wellicht van een socialistische wielerclub.
De vlaggentop met gevleugeld fietswiel. (Amsab-ISG)
Maar een bezoek van een wat oudere spoorwegman bracht ons enigszins in verlegenheid. ‘Fietsen? Niks te fietsen’, zo werd ons luidkeels diets gemaakt. Dit is het oude logo van de Belgische spoorwegen, dat fiere spoorwegmannen al generatieslang op hun vakbondsvlaggen uitdragen. Een wiel met twee vleugels was vanouds het echte logo van de spoorwegen, voordat Henry Van de Velde met zijn modernistische, gestileerde B als NMBS-logo voor de pinnen kwam.2
Oeps, waren we dan zo fout? Waren we het spoor bijster? Met het opdoeken van de tentoonstelling verdween het object even uit de belangstelling. Maar in 2024 houden we een tentoonstelling over de geschiedenis van de fiets, en dat fraaie embleem kunnen we niet in onze schuif laten liggen. Dus gingen we op zoek naar de oorsprong van dat gevleugelde wiel.
Een kleine zoekactie in onze catalogus leerde ons dat onze collectie een aantal vlaggen bevat van de Algemene Centrale der Openbare Diensten (ACOD) en voorlopers, waar de vakbonden van het spoorwegpersoneel traditioneel toe behoren. Daarop is wel degelijk een gevleugeld wiel te zien. En onze collega’s van Train World hebben een fraaie uniformknoop in hun collectie, die ook duidelijk het embleem van het gevleugelde wiel. Verder onderzoek leerde ons dat het gevleugelde wiel geïnspireerd is door de Griekse god Hermes. Als koerier wordt hij afgebeeld met twee vleugels op zijn helm en soms ook aan zijn sandalen.3
Vlag uit 1932 van de Algemene Centrale der Openbare Diensten (ACOD), afdeling Harelbeke/Waregem. In de linkerbovenhoek het gevleugelde wiel. (Amsab-ISG)
Het Flügelrad werd al in 1835 gebruikt op herdenkingsmunten van de Duitse spoorwegen en een Winged Wheel vormde in 1905 de inspiratie voor het logo van de London General Omnibus Company (LGOC), de huidige London Underground. Veel spoorwegmaatschappijen, onder meer in Nederland en België, hebben het sindsdien gebruikt.4
Onze man van de ijzeren weg had dus gelijk: we zaten op het verkeerde spoor. Of toch niet? Onze lieflijke vlaggentop heeft een minuscuul detail waar we niettemin niet naast kunnen kijken. Iets dat onder het vergrootglas merkwaardig goed lijkt op een luchtventiel. Bovendien is het wiel duidelijk bekleed met wat we alleen kunnen interpreteren als een luchtband, ontwikkeld door John Dunlop in 1888 en sindsdien het symbool bij uitstek van de moderne fiets. Nu kunnen treinen veel, maar op luchtbanden hebben ze nooit gereden.
We gingen dus te rade bij onze collega’s van KOERS, het museum van de wielersport in Roeselare. Op onze vraag of onze vlaggentop hun iets zegt, kregen we per kerende post antwoord. Hun collectie is een nagenoeg identiek object rijk, ook duidelijk voorzien van een luchtband. We kregen een afbeelding toegestuurd van een vlag van een fietsclub, die prominent een gevleugeld wiel toont.5
Uit eerder onderzoek herinnerden we ons dat de Touring Club de Belgique, in 1895 de grootste fietsersvereniging, ook een wiel in zijn embleem droeg (zij het zonder vleugels) en dat de Cyclists’ Touring Club van Engeland in 1883 zowaar niet twee maar drie vleugels in zijn embleem had.
We zaten dus blijkbaar wel op het goede pad. We kunnen besluiten met de gevleugelde woorden dat er twee wegen zijn naar het licht en de historische waarheid. De wielerclubs droegen met fierheid hun gevleugelde vaandeltoppen mee, en de mannen van de ijzeren weg paradeerden met evenveel enthousiasme met het gevleugelde wiel op hun blinkende uniformknopen.
Dit artikel werd geschreven n.a.v. de tentoonstelling Klein verzet. Fietsen in de collectie van Amsab-ISG, die plaatsvindt van 14 juni tot 27 september 2024. Die expo wordt georganiseerd in het kader van het Velo-cityfietscongres, dat van 18 tot 21 juni 2024 in Gent plaatsvindt.
Ontdek het volledige nummer van Brood & Rozen
Over vegetarisme in België, mondelinge getuigenissen uit de metaalindustrie, de speurtocht naar de betekenis van een gevleugelde vlaggentop uit onze collectie, een tentoonstelling over ons fietserfgoed en het archief van Vzw Aktiegroep Leefmilieu Kempen (VALK).
- 1. Guy VANSCHOENBEEK, Rode rariteiten. In: AMSAB-Tijdingen, (1993)20, pp. 14-15.
- 2. Naar een ontwerp van spoorwegtekenaar Jean De Roy, zie: Catherine WALRAVENS, Het NMBS-logo en Henry van de Velde. In: Trainworld, https://www.trainworld.be/src/Frontend/Files/userfiles/files/Fiches%20informatives_Historiques/Varia/Logo%20NMBS_NL_V1.pdf. Laatst geraadpleegd op 29/04/2024.
- 3. In de klassieke Griekse mythologie bestaat ook de figuur van Triptolemos. Hij zou onder meer de ploeg hebben uitgevonden en zijn kennis over de landbouw verspreid hebben op een rijtuig met gevleugelde wielen. Zie: Patrick HUNT, Triptolemos, Hemitheos and Judge at Eleusis and Beyond? Plato’s Apologia 41a. In: Studio Michael Shanks - Stanford, https://web.stanford.edu/group/archaeolog/cgi-bin/archaeolog/2005/12/24/triptolemos-hemitheos-and-judge-at-eleusis-and-beyond-platos-apologia-41a. Laatst geraadpleegd op 29/04/2024.
- 4. David LAWRENCE, A Logo for London. Londen: Laurence King Publishing, 2013, p. 18; Flügelrad (Eisenbahn). In: Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Fl%C3%BCgelrad_(Eisenbahn). Laatst geraadpleegd op 26/04/2024.
- 5. E-mail van Dries De Zaeytijd aan Fady Labib, 09/01/2024.
