IN DEN BEGINNE WAS JACOB KATS

PIONIER VAN HET SOCIALISME EN
VOORLOPER VAN DE KVS

Jacob Kats wordt geboren in Antwerpen op 3 mei 1804. In 1808 verhuist het
gezin naar Lier. Als kind van zes moet Jacob er gaan werken in de weverij
waar ook zijn vader aan de slag is. In 1819 verhuist de familie Kats naar
Brussel.
De kinderen Kats zijn analfabeet. Jacob is al achttien wanneer hij leert lezen
en schrijven. Van 1823 tot 1827 volgen hij en zijn broers kosteloos avondonderwijs
in één van de 1500 openbare scholen die Willem I tijdens zijn
vijftienjarige bewind heeft opgericht in de zuidelijke Nederlanden. (Jawel,
vijftienhonderd scholen! Welke regering zou dat vandaag nog klaarspelen
in zo korte tijd?) Het aantal kinderen in de lagere scholen verdubbelt in de
Nederlandse periode van 150.000 tot 300.000. Jacob brengt het in 1827 tot
‘onderwijzer van de derde rang’.

Drie jaar later wordt België onafhankelijk en worden de openbare scholen…
afgeschaft! Een ‘revanche’ van de katholieke kerk die haar monopolie op het
onderwijs was kwijtgespeeld door die voortvarende Willem I. In 1831 wordt
Jacob en zijn diploma ongeldig verklaard. Twee jaar later komt hij opnieuw
als wever aan de schamele kost. En hij zet in diezelfde jaren zijn eerste

stappen als sociaal-cultureel activist. In al zijn activiteiten zal hij zijn leven lang
consequent en doelbewust werken vanuit zijn ‘vroegsocialistische’ visie.

Met zijn broers en nog enkele arbeiders richt Kats in 1833 de Maetschappij
der Verbroedering op. De vereniging richt zich tot het – overwegend ongeletterde
– werkvolk en organiseert discussieavonden.
Kats wordt geïnspireerd door de sociaal-christelijke visie van de Franse
priester, schrijver en filosoof Félicité de Lamennais en andere visionairen.
Hij wordt gesteund – ook financieel – door journalist en advocaat Lucien
Jottrand, één van de hoofdrolspelers in de Belgische revolutie en nadien lid
van het Nationaal Congres. Jottrand erkent in de bevlogen Kats een oertalent:
Kats kan grote groepen volksmensen begeesteren en inspireren.

In februari 1835 richt Kats binnen De Verbroedering een toneelgroep op,
met mannen én vrouwen. Hij schrijft dat jaar liefst vijf stukken voor zijn groep.
Vier daarvan zijn volkse kluchten met een duidelijke, politieke boodschap.
Het vijfde stuk, Het Aerdsch Paradys of den zegeprael der broederliefde, bespeelt
een ander register. Het is 'onze eerste en enige sociale Utopia', schrijft
Julien Kuypers in Het vroegsocialisme tot 18501
Kats’ voorstellingen trekken veel volk. Ze zijn geestig maar ook kritisch en
scherp voor het beleid van de overheid en het gekonkelfoes van de clerus.
Geen vrijblijvende zwans. Al in het eerste jaar regent het rapporten van de
politiediensten over de ‘dégoutante’ voorstellingen van Kats. Minister van
Binnenlandse Zaken Barthélémy de Theux dient een wetsvoorstel in om theatercensuur
mogelijk te maken. Het is rechtstreeks gericht tegen Kats en De
Verbroedering.

1835 is een superdruk jaar voor Kats. Hij schrijft zijn eerste vijf toneelstukken
voor De Verbroedering, regisseert ze ook, acteert erin mee en organiseert
discussieavonden… En alsof dat nog niet genoeg is, gooit hij zich ook nog
in de journalistiek. Op uitnodiging van Pierre-Armand Parys, die datzelfde
jaar al een paar van Kats’ toneelteksten heeft uitgegeven, begint hij met het
satirische zondagsblad Uylenspiegel.Uylenspiegel verschijnt van 30 augustus 1835 tot 24 juni 1838. Het wordt uitgegeven
‘om allerlei huichelarij, boeverij, schelmerij, schalkerij, hovaardij, stroperij,
bedriegerij, verdrukkerij, ketterij, aperij en paperij in zijn spiegel aan te
tonen’. Zo heet het in een bericht in de editie van 31 januari 1836 (jg. 2, nr. 5).

Het blad nodigt zijn lezers uit om ‘zulke streken bekend te maken’ en belooft
volstrekte discretie. En de lezers hebben blijkbaar wel één en ander
te melden. Nummer na nummer verschijnt een eindeloze reeks smeuïge en
pijnlijke anekdotes over bisschoppen, pastoors, onderpastoors en andere
kwezels die het niet nauw nemen met Gods gebod van naastenliefde of met
de gelofte van kuisheid. Een favoriete kop van jut is de conservatieve kardinaal
Sterckx, in het blad ook ‘Sterkus, de koning van Mechelen’ genoemd.
Koning Leopold I heet dan weer Leopoldus van Papenland, Leopoldus den
Papenluffer, de Papengek. Om kort te gaan:

Uylenspiegel en het Franstalige zusterblad Méphistophélès worden door de
politiediensten nauwlettend in het oog gehouden, zeker vanaf 1836 wanneer
de meetings in Brussel beginnen en een sterke impact blijken te hebben.
Na één jaar neemt Kats afscheid van Uylenspiegel. Hij wil focussen op zijn
politieke actie. Zijn toneelvoorstellingen zullen de vorm aannemen van politieke
meetings. In de aanloop naar dat eerste evenement verschijnt het eerste
nummer van Kats’ eigen weekblad, Den Waren Volksvriend, later gewoon
Den Volksvriend geheten. Het geldt als het 'eerste Vlaamsche arbeidersblad,
het orgaan van de Vlaemsche Meetings'. Het verschijnt van juni 1836 tot
februari 1840. Er moeten zowat vierhonderd nummers gedrukt zijn, amper
zestien zijn bewaard gebleven.

Op donderdag 11 augustus 1836 is het zover: in ’t Lammeken, een café in
de Hoogstraat, hartje Marollen, wordt de eerste politieke meeting gehouden.
De meetings hebben altijd plaats in cafés. En al snel trekken Kats en
zijn vrienden ook naar andere steden: Leuven, Antwerpen, Gent, Mechelen,
Kortrijk, Temse. De Verbroedering houdt de vergaderingen binnenskamers
en staat op een ordelijk verloop. Soms stuurt de politie provocateurs op de
evenementen af die de boel op stelten zetten, dat geeft de ordediensten een
excuus om in te grijpen.